Cmentarz komunalny nr 1, ul. Grudziądzka 22-30 1. Dane podstawowe 1.1. Nazwy cmentarza (dawne i obecne) Oficjalna nazwa: cmentarz komunalny nr 1. Powszechnie znany jako: cmentarz garnizonowy. 1.2. Rodzaj Cmentarz komunalny. Dawniej cmentarz garnizonowy. 1.3. Status Cmentarz dawny, istniejący, nieczynny. 1.4. Lokalizacja Położony w centrum Torunia. Oficjalnie to południowy skraj Mokrego przy ul. Grudziądzkiej 22-30. Od północy sąsiaduje ze wspomnianą ul. Grudziądzką, od wschodu z ul. Przy Rynku Wełnianym, od południa z ul. Przy Kaszowniku, od zachodu z ul. PCK. Obszar wydzielony katastralnie - obręb 10, działka ewidencyjna nr 789 o powierzchni ok. 2 ha. 1.5. Podmiot zarządzający Własność Gminy Miasta Toruń. Z jej ramienia cmentarzem zarządza przedsiębiorstwo Urbitor sp. z o. o. z Torunia, ul. Chrobrego 105/107, tel. (56) 669-43-01,http://www.urbitor.pl/. Obszar sklasyfikowany jako zurbanizowane tereny niezabudowane (Bp). Księga wieczysta nr TO1T/00030934/5. 1.6. Wpis do rejestru zabytków Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/551 z 8 maja 1991 r. 1.7. Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Obszar cmentarza nie posiada aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego. 2. Rys historyczny Założony w 1839 r., jako cmentarz dla garnizonu pruskiego znajdującego się w mieście. Pierwotnie zorganizowany w 1816 r. w innym miejscu, lecz przeniesiony z powodu roszczeń dawnego właściciela terenu. W latach 1920-1939 cmentarz garnizonowy Wojska Polskiego do dyspozycji parafii rzymskokatolickiej kościoła garnizonowego pw Św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Kilkukrotnie poszerzany. Największe zmiany dokonane zostały w 1928 r. (powiększenie od strony zachodniej) i w 1970 r., kiedy to w związku z przebudową ul. Przy Kaszowniku zlikwidowano południową część cmentarza wraz ze znajdującą się tam kaplicą. Podczas II wojny światowej na cmentarzu odbywały się m. in. pochówki jeńców wojennych przebywających w miejscowym obozie. Najwięcej pochowano Anglików. Od 1945 r. użytkowany jako komunalny. Ówczesne władze planowały przeznaczyć ten cmentarz dla zmarłych zasłużonych jednak kryteria zasług dyktowane były wyłącznie względami politycznymi. Zamknięty decyzją administracyjną w 1978 r. 3. Ocena wartości cmentarza 3.1. Wartości architektoniczne Cmentarz na planie nieregularnego, wydłużonego sześcioboku, w większości położony na wzniesieniu, podzielony na kilkanaście nierównej wielkości kwater przez krzyżujące się, prostopadłe aleje. Układ nagrobków jest zróżnicowany pomiędzy poszczególnymi kwaterami. Wynika to z faktu, że część kwater służy w całości jako miejsce pochówku i upamiętnienia konkretnej grupy zmarłych. Cały cmentarz jest ogrodzony płotem, złożonym z metalowych przęseł osadzonych na murowanych słupkach, wypełnionych siatką, z ozdobnymi, ostrołukowymi elementami. Wartościowy element stanowi zabytkowa, niedawno poddana pracom konserwatorskim, brama, usytuowana od strony ul. Grudziądzkiej. Centralny punkt cmentarza wyznacza metalowy krzyż, pochodzący z lat 40-tych XIX w., ufundowany przez monarchę pruskiego, Wilhelma IV, ustawiony na skrzyżowaniu alei. Krzyż, który również niedawno został odnowiony, zdobią dwie ośmioboczne plakiety z twarzą Chrystusa. Cmentarz przede wszystkim służył jako miejsce wiecznego spoczynku żołnierzy, poległych w walce, w wypadkach lub zmarłych już po wojnie, a także ich rodzin. Pochowano na nim także pracowników nauki, w tym rektora UMK Witolda Łukaszewicza (zm. 1975).Ze względu na szczególny charakter grobów, które często starano się wyróżnić spośród innych, aby podkreślić wyjątkowe zasługi zmarłego, często nagrobki mają unikalną formę. Tak jest w przypadku mogiły rodzin Baranowskich i Dąbińskich, gdzie w miejscu typowo występującej pionowej płyty pojawia się łuk w kształcie paraboli, a w nim zamknięte popiersie Matki Boskiej Ostrobramskiej, wykonane z metalu, a także nagrobka Hugona Morycińskiego, reżysera, gdzie na tablicy pojawia się stylizowana teatralna maska. Ze względu na chowanie osób wojskowych pojawia się na pomnikach rzadko spotykana na innych cmentarzach symbolika: śmigła i orły z wieńcami w dziobach (lotnicy), kotwice (marynarze), a nawet porcelanowe zdjęcie nie tylko zmarłego, ale też jego odznaczenia. Z drugiej strony może zaskakiwać w tym miejscu jak jest duża ilość zachowanych nagrobków dziecięcych, bardzo często posiadająca jeszcze porcelanowe zdjęcia zmarłych. Nagrobkiem, który warto wymienić ze względu na jego walory artystyczny jest pomnik Haliny Pamuliny (zm. 1931), wykonany z czerwonego piaskowca, przedstawiający anioła. Ma on analogiczną formę do pomnika rodziny Sztumberk- Rychterów, autorstwa Leopolda Wasilkowskiego, z około 1893 roku, znajdującego się na cmentarzu powązkowskim w Warszawie. Jeszcze jedna analogia znajduje się na cmentarzu komunalnym we Włocławku. 3.2. Wartości historyczne Najstarsze zachowane nagrobki: Hedwig Wahl z domu Hildebrandt (1841-1861) i sierżant August Ferdinand Pergancke (zm 1870). Charakter cmentarza w dużej mierze ukształtowały pochówki z okresu I wojny światowej, wojny polsko – bolszewickiej i II wojny światowej. Poniżej wykaz mogił pochowanych na cmentarzu żołnierzy znajdujących się pod opieką Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa traktowanych jako Miejsca Pamięci Narodowej: Grób 43 mieszkańców Torunia. Grób pojedynczy żołnierza Armii Radzieckiej zmarłego z ran w 1945 r. Mogiła 22 lotników poległych w 1939 r. Mogiła 27 żołnierzy Armii Radzieckiej, poległych w 1945 r. Mogiła 36 żołnierzy Armii Radzieckiej, poległych w 1945 r. Mogiła 522 żołnierzy Armii Radzieckiej, poległych w 1945 r. Mogiła 541 żołnierzy Armii Radzieckiej, poległych w 1945 r. Mogiła poległego w 1920 r. plutonowego Pająkowskiego. Kwatera 52 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego, poległych w 1945 r. Kwatera 56 żołnierzy Wojska Polskiego, poległych we wrześniu 1939 r. Kwatera 630 żołnierzy Armii Radzieckiej, poległych w 1945 r. Kwatera z mogiłami żołnierzy poległych w latach 1914-1918, na której również znajduje się głaz pamiątkowy z napisem w języku niemieckim, upamiętniającym zmarłych. Obelisk majora Armii Radzieckiej Gieorgija NikołajewiczaWołodina. Pole grzebalne żołnierzy polskich poległych podczas wojny polsko-bolszewickiej. Wiele z tablic służy upamiętnieniu zmarłych, natomiast nie spoczywają w tych miejscach ich zwłoki, dotyczy to np. ofiar sowieckich łagrów.W przestrzeni cmentarza wyróżnia się odrębność wyznaniowa prawosławnych: internowanych żołnierzy rosyjskich i ukraińskich z czasów wojny polsko- bolszewickiej 1920 roku oraz ich rodzin, ponieważ zachowały się na ich grobach prawosławne krzyże. Zasłużeni pochowani: Wszystkich wyżej wymienionych żołnierzy można uznać za osoby zasłużone. Poniżej wybrane przykłady osób, których życiorys nie związany był z pełnieniem służby wojskowej. Witold Łukaszewicz (1911-1975) - rektor UMK w latach 1965-1975, profesor nauk historycznych. Hugon Moryciński (1904-1973) - aktor, reżyser, dyrektor teatru im. Wilama Horzycy. Władysław A. Münnich (1848-1928) - prezydent Senatu Galicyjskiego w Sądzie Najwyższym w Wiedniu. Eugeniusz Przybył (1892-1975) - artysta-malarz, bibliofil. Inskrypcje (zachowana pisownia oryginalna): Za śmierć dla jutra | za ten lot słoneczny | o Polsko odmów | odpoczynek wieczny (nagrobek por. inż. pil. Henryka Banaszaka) Jak róży wątły pączek | Zwiędłeś w kwieciu lat. (nagrobek Kazimierza Zbigniewa Modrzejewskiego) 3.3. Wartości przyrodnicze Ogólny stan zachowania: dobry/średni. Bardzo starannie utrzymana szata roślinna z nasadzeniami alejowymi i szpalerowymi nie w pełni zachowanymi, licznymi formowanymi żywopłotami oraz pojedynczymi egzemplarzami drzew i krzewów rozmieszczonymi równomiernie w granicach założenia, ten układ zieleni wypełnia powierzchnia trawnika. Stan gatunkowy: drzewa gatunek dominujący: klon pospolity gatunki towarzyszące: klon jesionolistny, dąb szypułkowy, brzoza brodawkowata, kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, wiąz szypułkowy, jesion wyniosły, robinia biała, daglezja zielona, wiąz odm. zwisająca, świerk kłujący odm. Srebrna krzewy głóg jednoszyjkowy, lilak pospolity, żywotnik zachodni, cis pospolity, jałowiec, bukszpan wieczniezielony, mahonia pospolita, porzeczka, róża pozostałe trawa, byliny, mech porastający nagrobki starodrzew (śr.: 50-100 cm) dąb szypułkowy, kasztanowiec biały, robinia biała, daglezja zielona,wiąz szypułkowy Brak pomników przyrody. Gatunkiem rzadkim jest daglezja zielona i wiąz odm. zwisająca. Egzemplarzem okazowym jest dąb szypułkowy o śr. pnia 116 cm. Zagrożenia: Występujące egzemplarze jemioły pospolitej. Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka. Nieleczone ubytki wgłębne. 3.4. Wartości kulturowe Trafnie wartość cmentarza podsumowała prof. Magdalena Niedzielska, pisząc że jest to miejsce zmuszające do zastanowienia się nad naturą i sensem konfliktów militarnych. Jako szczególnie wartościowe i wskazane do skupienia na nich uwagi zaznaczyła puste pola występujące na cmentarzu, gdzie spoczywają obok siebie anonimowi żołnierze różnych narodowości. To przestrzenie nasuwające refleksję nad ceną, jaką płaci się za obronę granic, ustrojów i systemów wartości, a cmentarz jest widocznym świadectwem ile zmian zaszło na terenie samego Torunia w przeciągu ostatnich 150 lat. Można powiedzieć, że jest to cmentarz, o którym torunianie pamiętają najbardziej. Bardzo często odwiedzany przez uczniów różnych szkół w celach edukacyjnych. Wiele inicjatyw związanych z upamiętnieniem i sprzątaniem grobów wykonywana jest przez Muzeum Historyczno-Wojskowe. 4. Wytyczne dotyczące przeprowadzonych prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych Uwaga ogólna: Proponuje się rozważenie nadania cmentarzowi statusu miejskiego cmentarza-pomnika, którego utrzymanie i konserwacja powinny być długoterminowym zadaniem realizowanym przez administratora w celu zachowania wszystkich architektonicznych, historycznych, kulturowych i przyrodniczych walorów cmentarza dla przyszyłych pokoleń (osiagnięcia tego celu nie gwarantuje obecny status cmentarza jako zabytku rejestrowanego). Działaniami ochronnymi i konserwatorskimi powinny być objęte wszystkie miejsca pochówku. Pozwoli to wówczas na traktowanie w przyszłości cmentarza jako swoistego skansenu prezentującego w niezmienionym układzie i stanie ważną historyczną nekropolię z okresu XIX i XX w. Można założyć, że tego typu posunięcie, tj. uznanie cmentarza za nienaruszalny i chroniony pomnik niejako “zamrożony w czasie” dla przyszłych pokoleń, nie będzie możliwe w przypadku innych nekropolii z uwagi na zachodzące na nich zmiany związane z nowymi pochówkami. 4.1. Nagrobki Ustawianie przewróconych pionowych płyt, wklejenie tablic z inskrypcjami (zdjęcia wybranych przykładów w załączniku). W pierwszym rzędzie powinny zostać podjęte następujące prace przy wklejeniu narożnika nagrobka ppłk. Wasilija Naumowicza Gulcewa (zm. 1934r.) oraz przy wklejeniu fragmentu skrzydła na nagrobeku Haliny Pamuliny (zm. 1931 r.). Podniesienie i poddanie pracom konserwatorskim dwóch najstarszych płyt (Hedwig Wahl, zm. 1861 i sier. August Pergancke, zm. 1870). Remont krzyży położonych wzdłuż ogrodzenia, wzdłuż ul. Grudziądzkiej (polskie groby wojskowe z lat 1920-1939). Przesunięcie głazu z I w.ś. zza zasłaniającego go grobu. Szczególna troska o dziecięce nagrobki. Zadbanie o czytelność napisów. Wskazane jest ich delikatne, staranne uczytelnienie przez pomalowanie wnętrz kutych liter ciemniejszą od kamienia bądź lastryka farbą w odcieniach beżu lub szarości. Remont i ewentualne przywrócenie brakujących prawosławnych drewnianych krzyży. Inwentaryzacja porcelanowych zdjęć zmarłych. Wyprostowanie pochylonych tablic (patrz fot.). Konserwacja przez dyplomowanego konserwatora zabytków nagrobka Aleksandra Skorela oraz leżących w pobliżu dwóch anonimowych pomników w kształcie obelisku i greckiej świątyni. 4.2. Budynki cmentarne Budynek został usunięty podczas przebudowy ul. Przy Kaszowniku w I poł. lat 70. XX w. Pozostał kawałek fundamentów z cegłami klinkierowymi. Warto ustawić tam małą tabliczkę. 4.3. Bramy i ogrodzenie Remont murowanych słupków ogrodzeniowych. Remont ogrodzenia od strony ulic Wełniany Rynek, Grudziądzka, Uniwersytecka 4.4. Alejki - 4.5. Zieleń Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem. Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych. 4.6. Pozostałe elementy - 5. Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych Konieczność wykonania nowego szczegółowego opracowania historyczno-konserwatorskiego dla całego cmentarza włącznie z wykonaniem fotograficznej dokumentacji najcenniejszych nagrobków. Stworzenie strony internetowej poświęconej cmentarzowi wraz z wyszukiwarką zmarłych. Opracowanie i umieszczenie w pobliżu grobów ważnych i zasłużonych osób tabliczek z informacjami biograficznymi 6. Dokumentacja fotograficzna cmentarza 1 2 3 » Fot. 1. Brama cmentarna. Fot. 1. Brama cmentarna. Fot. 2. Plan cmentarza z naniesionymi Miejscami Pamięci Narodowej. Fot. 2. Plan cmentarza z naniesionymi Miejscami Pamięci Narodowej. Fot. 3. Krzyż z 1843 r. w punkcie przecięcia głównych alei. Fot. 3. Krzyż z 1843 r. w punkcie przecięcia głównych alei. Fot. 4. Jedna z alei głównych, widok na zachodnią część cmentarza. Fot. 4. Jedna z alei głównych, widok na zachodnią część cmentarza. Fot. 5. Resztki podmurówki po kaplicy, z cegłą klinkierową wyprodukowaną w Bydgoszczy. Fot. 5. Resztki podmurówki po kaplicy, z cegłą klinkierową wyprodukowaną w Bydgoszczy. Fot. 6. Mogiła 56 żołnierzy polskich poległych w obronie ojczyzny w 1939 r. Fot. 6. Mogiła 56 żołnierzy polskich poległych w obronie ojczyzny w 1939 r. Fot. 7. Nagrobek Witolda Łukaszewicza Fot. 7. Nagrobek Witolda Łukaszewicza Fot. 8. Kwatery żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Fot. 8. Kwatery żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Fot. 9. Zaniedbane mogiły do oczyszczenia. Fot. 9. Zaniedbane mogiły do oczyszczenia. Fot. 10. Najstarszy nagrobek na cmentarzu, Hedwig Wahl. Fot. 10. Najstarszy nagrobek na cmentarzu, Hedwig Wahl. Fot. 11. Drugi z najstarszych, płyta sier. Augusta Pergancke. Fot. 11. Drugi z najstarszych, płyta sier. Augusta Pergancke. Fot. 12. Kwatera żołnierzy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej. Fot. 12. Kwatera żołnierzy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej. Fot. 13. Nagrobek plut. Pająkowskiego. Fot. 13. Nagrobek plut. Pająkowskiego. Fot. 14. Gzyms aediculi o kolumnach w stylu jońskim - nagrobek anonimowy. Fot. 14. Gzyms aediculi o kolumnach w stylu jońskim - nagrobek anonimowy. Fot. 15. Tablica jednego z nagrobków prawosławnych z wizerunkiem jelenia. Fot. 15. Tablica jednego z nagrobków prawosławnych z wizerunkiem jelenia. Fot. 16. Orzeł na nagrobku po. inż. pil. Henryka Banaszaka. Fot. 16. Orzeł na nagrobku po. inż. pil. Henryka Banaszaka. 1 2 3 » 7. Bibliografia 7.1. Źródła niepublikowane 1. Karta Cmentarza, oprac. E. Jaszewska, M. Bartoś, 1988. 2. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1995. 7.2. Źródła drukowane 1. Księga Wieczysta nr TO1T/00030934/5 dostępne w Centralnej Bazie Ksiąg Wieczystych, http://ekw.ms.gov.pl [dostęp: 02.12.2013]. 2. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r.,http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan na 30.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 13.12.2013]. 7.3. Mapy i plany 1. J. Böhmer, Karte der Stadt Thorn nebstUmgegend, 1: 12500, 1884. 2. J. Röder, Plan miasta Torunia, Toruń: Zakład Graficzny “Sztuka”, 1934. 3. Plany z Karty Cmentarza. 7.4. Opracowania 1. M. Niedzielska (red.), Cmentarz garnizonowy w Toruniu, Toruń: ToMiTo, 2007. 2. M. Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: TNT, 1992, s. 61-67. 7.5. Artykuły prasowe - 7.6. Inne 1. Geoportal miasta Torunia, http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 02.12.2013]. 2. Miejsca pochówku zmarłych i zabitych jeńców wojennych oraz żołnierzy sowieckich i polskich na stronie Muzeum Historyczno-Wojskowego w Toruniu, http://muzeumhw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=175:miejsca-pochowkow-zmarych-i-zabitych-jecow-wojennych-oraz-onierzy-sowieckich-i-polskich&catid=51:stalag-xxa&Itemid=111 [dostęp: 13.12.2013]. 3. Ogólnopolska Komputerowa Baza Cmentarzy Wojennych,http://groby.radaopwim.gov.pl/ [dostęp: 13.12.2013]. 4. Strona internetowa “Toruńskie cmentarze”, http://www.torunskiecmentarze.pl/?page=historia [dostęp: 02.12.2013]. 5. Sztuka cmentarza powązkowskiego, a style i kierunki. Secesja, http://www.starepowazki.sowa.website.pl/Sztuka/sztuka3c_02.html [dostęp: 13.12.2013].